مروری بر آرا و آثار جان لاک در سالروز زادروزش

به گزارش بلندانیوز، روزنامه اعتماد - محمد رجبی: هر کجا که قانون متوقف گردد جباریت شروع می گردد. (جان لاک)

مروری بر آرا و آثار جان لاک در سالروز زادروزش

جان لاک، فیلسوف و پزشک انگلیسی بود که به عنوان یکی از تاثیرگذارترین اندیشمندان عصر روشنگری و پدر لیبرالیسم شناخته می گردد. ریچارد پابکین درباره اهمیت لاک می گوید: اگر بگویم طراح نظریه دموکراسی جهان غرب جان لاک است سخنی گزاف نگفته ام. کار های لاک تاثیر زیادی بر گسترش معرفت شناسی و فلسفه سیاسی داشت.

نوشته های او روی اشخاصی همچون ولتر، ژان ژاک روسو و بسیاری از متفکران اسکاتلندی عصر روشنگری و همچنین انقلابی های امریکا تاثیرگذار بود. بازتاب تاثیرات او بر جمهوری خواهی کلاسیک و تئوری لیبرالیسم در اعلامیه استقلال ایالات متحده معین است.

صندلی عقل نزد لاک

به نظر لاک استفاده از عقل برای فهم حقایق و تمدید کارکرد درست نهادها، گامی است در جهت بهینه سازی و توسعه زندگی افراد و جوامع هم از بعد مادی و هم از بعد معنوی. این خود پیروی از قانون طبیعی و تحقق اهداف الهی برای بشر است. مهم ترین نوشته او یعنی پژوهش در باب فهم انسانی به آنالیز حدود دانش بشری در خصوص خدا، فرد، انواع طبیعی و مصنوع و انواع ایده ها و تصورات، می پردازد.

از دیگر آثار مهم او در باب سیاست، دین و آموزش عبارت است از دو رساله در باب حکومت مدنی، جستار هایی پیرامون تسامح، عقلانیت مسیحیت و اندیشه هایی پیرامون آموزش. در دو رساله در باب حکومت مدنی ابتدا به نظریه حق الهی که از طرف سررابرت فیلمر مطرح شده بود اعتراض کرد و در رساله دوم به بسط نظریه سیاسی خود پرداخت. آنچه لاک در تقریر نظریه سیاسی خود گفته تا به امروز یکی از مهم ترین گفتار ها در تاریخ آزاداندیشی محسوب می گردد، درست به همان گونه که کتاب پژوهش او در زمره بهترین تصانیف در تاریخ تجربه گرایی جای دارد.

لاک و طبقه بندی اندیشه های پیشینیان

کاری که جان لاک کرد و بسیار جالب بود این است که عقل را قانونی طبیعی به شمار آورد. او در نوشته های خود از حقوقی طبیعی صحبت می نماید که حامی و مدافع آن عقل است. به همین دلیل می توان گفت که جان لاک توانسته است اندیشه های پیشینیان خود را به خوبی طبقه بندی کند و آن ها را به صورتی سیستماتیک ارایه دهد.

انسان نه تن ها از آزادی و برابری در وضع طبیعی برخوردار است که از استعداد های کاملا رشد یافته برای تنسیق رفتار و پذیرش مسوولیت موارد موسع نقض قانون طبیعت نیز بهره مند است. بنابراین وضع طبیعی فاقد نهاد های اجرایی و قضایی است ولی آزادی کامل برقرار نیست و اینکه آن طور که دل مان بخواهد عمل کنیم. وضعیت آزادی وضعیت افسارگسیختگی نیست و نباید باشد.

وضع طبیعی وضع آزادی است، اما آزادی بی بندوباری نیست، آزادی بدون قانون وجود ندارد و وجود آن امکان پذیر نیست. بنابراین در وضع طبیعی عقل حاکم بر انسان و آزادی های اوست. قانونی که بر وضع طبیعی حاکم است قانون طبیعی است. این قانون الزام آور است و دست همگان را می بندد و عقل که همان قانون است به همه انسان هایی که از عقل رای می جویند، می آموزد که، چون همه برابر و مستقلند، هیچ کس نباید گزندی به جان، سلامت یا آزادی کسی بزند.

زیرا که انسان ها همه آفریدگان خدایند و اگرچه آدمی مجاز است که در برابر حمله دیگران به دفاع از خود بعضیزد و به ابتکار شخصیتش متجاوزان را کیفر دهد، از آنجا که بنابر فرض هیچ حاکم یا قاضی دنیوی مشترکی در میان نیست، وجدانش مقید به قانون اخلاقی طبیعی است که همگان را به استقلال از جامعه مدنی و مقررات قضایی آن ملزم می گرداند.

هدف از قانون طبیعی

هدف قانون طبیعی تامین صلح و صیانت از ذات انسان است و از آنجا که مجری قانون ندارد همگان می توانند متجاوز را مجازات نمایند. شنماینده قانون طبیعت را تا جایی که مانع قانون شکنی او گردد می توان مجازات کرد. قانون طبیعت نیز مانند هر قانون دیگری که با زندگی این جهانی بشر ارتباط دارد، نیازمند مجری است. اگر قانون طبیعت، برای حفظ بی گناه و مهار متجاوز مجری نداشته باشد بی اثر و بی فایده خواهد بود.

اگر فردی بتواند فرد دیگری را که شرارتی انجام داده است مجازات کند همه می توانند چنین نمایند، زیرا در وضعیت برابری کامل جایی که هیچ کسی نسبت به کس دیگری فزونی ندارد، اگر فردی حق اجرای قانون طبیعت را داشت همه نیازمند آن حق هستند.

منظور لاک از قانون طبیعی قانونی نیست که بر رفتار انسان حاکم است و این قانون رفتار موجود افراد بشر را تشریح نمی نماید بلکه رفتاری که باید داشته باشند، بیان می دارد. از این رو منظور لاک از وضع طبیعی چیزی نیست که در روزگار معینی از تاریخ بشر واقع باشد. اگر او می گوید انسان ها در وضع طبیعی آزادی و مساوات دارند منظور این نیست که دوره ای مردم آزاد و مساوی بوده اند بلکه می خواهد بگوید که مردم باید آزاد و برابر باشند اگر چنین نباشد تخلف از حکم طبیعت است. لاک می خواهد بگوید که انسان در طول تاریخ زندگی خود روزگارانی بدون نهاد سیاسی زیست نموده است و ملاک آن قانون طبیعی بود.

اگر همه افراد انسانی در وضعیت طبیعی بر حسب قانون طبیعی و عقلانی عمل نمایند و بتوانند با یکدیگر برابر و آزاد رفتار نمایند آنگاه این حالت، حالت صلح طبیعی دائمی بود و جنگی هم صورت نمی گرفت. اما لاک اذعان می نماید که وضعیت طبیعی گاهی به وضعیت جنگ و نزاع هم تبدیل می گردد و آن وقتی است که اعضای غیرعقلانی جامعه به دلایلی از جمله نفع شخصی یا تفسیر نادرست از قانون بنیادین طبیعت به حقوق دیگران تجاوز نمایند.

این حالت که تضاد در منافع پیش می آید، می تواند وضع طبیعی را به وضع جنگ تبدیل کند. انسان به سه دلیل گرفتار وضع جنگ در حالت طبیعی می گردد یکی اینکه قانون طبیعی معیار معینی از تشخیص حق و ناحق به دست نمی دهد، دوم اینکه کسی که در وضع طبیعی بتواند قاضی بی طرفی برای مجازات باشد، وجود ندارد. سوم آنکه قدرتی که بتواند احکام به حق را کامل اجرا کند، وجود ندارد.

جان لاک در دوران دکارت زندگی می کرد و در دوران میانسالی تحت تاثیر اندیشه های او قرار داشت؛ اندیشه هایی که در شروع او را مجذوب متافیزیک کرد.

از این رو آن ذهنیت خردگرایی را که ما در جان لاک مشاهده می کنیم در واقع تفکر غالب دوره ای است که بستر تاریخی آن وجود داشت. در این دوره رنسانس پشت سر گذاشته شده و باور های آسمانی در حال خصوصی شدن است و تصمیم درباره امور جامعه به تدریج به عهده همگان گذاشته می گردد. در این زمان حکومت به عنوان نماینده خود مردم عمل می نماید. از این جهت حکومتی که جان لاک ایده آن را طرح می نماید، حکومت هابز نیست که حاکم مطلق را همه کاره می داند، حکومت لاک معین و مشروط است، یعنی حکومتی که با توافق همگان تاسیس شده و خیر و صلاح همگان را نیز دارد.

توافق همگانی؛ محور تئوری سیاسی جان لاک

لاک به زمینی کردن حکومت پرداخت و مشروعیت آسمانی و خدایی آن را زیر سوال برد. البته جان لاک هرگز خدا را کنار نمی گذارد. او به طور غیرمستقیم به این مساله اشاره دارد. از نظر او خداوند این حق طبیعی را به انسان داده که حکومت خود را معین کند. از این رو بحث جان لاک در خصوص ذات و طبیعت انسان است. لاک دین را به حوزه خصوصی می راند، اما در عین حال متفکر بی خدایی نیست. اساسا ذات حکومت جان لاک بر محور توافق همگانی است و هدف چنین حکومتی باید خیر و صلاح عمومی باشد.

نزد جان لاک قدرت یک حق نیست؛ بلکه وابسته به اعتمادی است که مردم برای حفظ جان و مال و آزادی خودشان به حاکمیت می نمایند. به عبارت دیگر در اندیشه لاک، قدرتی را که اساسا متعلق به مردم است به یک حکومت تفویض می نمایند تا از جامعه محافظت کند. بحث جان لاک این است که عقل که همان قانون طبیعت است، چنین چیزی را تایید می نماید. حکومت ایده آل از نظر جان لاک حکومتی است که با توافق و رضامندی مردم تاسیس شده باشد.

درباره تساهل

جان لاک در جستاری در باب تساهل به آنالیز دقیق صندلی دین و باور های مذهبی در جامعه آن موقع و سنجش استحکام مندی آن در سیستم اجتماعی می پردازد و به این ترتیب خواهان آزادی و شکیبایی مذهبی همچنین جدایی دین از دولت می گردد. این مساله اساسا فلسفه او را شکل می دهد. او خواهان آن می گردد که کلیسا از ساختار سیاسی رسمی دولتی جدا گردد. از این رو دیگر هیچ پادشاهی نمی تواند خود را فرستاده و امین ویژه آسمان بداند. به همین علت معتقد است که این تساهل می تواند آینده دولت و نیز آزادی انسان را بر مبنای عقل تضمین کند.

او در این باره در همین رساله جستاری در باب تساهل می نویسد: آزادی مطلق، آزادی حقیقی و درست، آزادی بی طرفانه و مساوات، چیزی است که ما بدان محتاجیم. این بنیانگذار لیبرالیسم کلاسیک وقتی هم که مرد بر سنگ مزارش نوشتند: رهگذر، لختی درنگ کن! در اینجا جان لاک خفته است. می پرسی او چگونه مردی بوده است؟ چنین پاسخ می دهد: کسی که با دارایی مختصر خود رضایتمند زیست.

انسان؛ تنها مالک خود و اندیشه خود

یکی از نکات ظریفی که جان لاک مطرح می نماید درباره مالکیت انسان است. او می گوید انسان در درجه اول مالک شخص خودش است و می توان گفت که این فرضیه جان لاک پایه و اساس بحث او قرار می گیرد. من مالک شخص خودم هستم. کس دیگری مالک من نیست و اگر من این نیروی خود را در اختیار کس دیگری می گذارم با توافق خودم است. کس دیگری حق ندارد من را به تصاحب خود درآورد. این یک حق است؛ این حق گسترش می یابد. از این رو آن چیزی که من را از حالت طبیعی خارج کند بر آن حق مالکیت دارم.

او سپس تصریح می نماید: از این رو مالک اندیشه خود هم هستم. جان لاک اعتقاد دارد انسان ها در وضعیت طبیعی این درک را دارند که متوجه شوند خودشان یک سری حقوق طبیعی دارند و دیگران هم یک سری حقوق طبیعی که باید به آن ها احترام گذاشت. قانونی که این درک را در ما درونی نموده از نظر جان لاک قانون عقل است؛ لذا نظریه سیاسی لاک بر مبنای قرارداد اجتماعی پایه ریزی شده است.

بر خلاف توماس هابز، لاک عقیده داشت که طبیعت انسان با تعقل و بردباری معین می گردد. در وضع طبیعی، همه مردم برابر و مستقل هستند و هر کسی این حق طبیعی را دارد که از زندگی، سلامتی، آزادی و دارایی هایش دفاع کند.

مقایسه نگاه هابز و لاک به سیاست

جان لاک در دیدگاه سیاسی خود، برخلاف دیدگاه فلسفی اش معتقد است که انسان در وضع طبیعی پی می برد که دارای حقوقی است و به طور کلی به این حقوق احترام می گذارد و آن ها را رعایت می نماید. به عبارت دیگر، ظاهرا لاک نمی گوید که ما به وسیله تجربیات حسی به چنین حقوقی پی می بریم. بلکه معتقد است که ما مستقیما و بدون واسطه حقوق طبیعی را درک می کنیم و ظرفیت عقلانی مان حکم می نماید که باید حقوق دیگران را نیز در وضع طبیعی رعایت کنیم و به آن ها احترام بگذاریم.

اندیشه های سیاسی جان لاک را می توان در رساله دوم درباره حکومت جست وجو کرد. او این رساله را با تشریح شرایط انسان در وضع طبیعی شروع می نماید. لاک نیز مانند هابز، آنالیز خود را با این فرضیه شروع می نماید که انسان پیش از ورود به جامعه مدنی در وضع طبیعی زندگی می نموده است.

از نظر هر دوی این متفکران وضع طبیعی، وضعیتی است که انسان پیش از بستن قرارداد اجتماعی و برپایی حکومت در آن زندگی می نموده است. لاک معتقد است که در چنین وضعی انسان درصدد حفظ جان و مال خود برمی آید و متوجه می گردد که باید رعایت جان و مال دیگران را نیز بکند. از دید او:

وضع طبیعی دارای قانونی طبیعی است که آن را کنترل و راهنمایی نموده و همه را به رعایت آن وامی دارد. این قانون که همان عقل است، به همه انسان ها که با آن مشورت می نمایند می آموزد که هر کس مستقل و همه با هم برابرند و هیچ کس نباید به زندگی، سلامت، آزادی یا دارایی دیگران آسیبی برساند. زیرا همه انسان ها آفریده و مخلوق یک سازنده و فرزانه مطلق و خدمتگزار یک پیشوا و فرمانروا هستند، و برای اجرای اوامر او به جهان آمده اند.

برخلاف جان لاک، توماس هابز فرض را بر این می گذارد که انسان در وضع طبیعی هیچ احساس وظیفه ای نسبت به دیگران ندارد.

توماس هابز

ویژگی های انسان از نگاه هابز

به عقیده او:

وضع انسان حالت جنگ همه علیه همه است که در این حالت هر کس تابع عقل خویشتن است و می تواند برای صیانت حیات خود در مقابل دشمنان خویش از هر چیزی که در آن کار مفید افتد، بهره جوید. در نتیجه در چنین وضعی همه آدمیان نسبت به هر چیزی حتی نسبت به جسم و جان یکدیگر حق دارند.

در وضع طبیعی، افراد واقعا از جهانی خارج بی خبر و نسبت به آن بیگانه اند و زمانی که نسبت به انسان هایی مطلع می شوند که در پیرامون شان هستند، به شدت یکه می خورند. در واقع با کسب مطلعی نسبت به دیگر افراد، انسان طبیعی هابز از تنهایی خارج می گردد. انسان هابز به تدریج متوجه می گردد که دیگر انسان ها یکدیگر را می کشند.

او همچنین متوجه می گردد که این افراد از جمله خود او، برای زنده ماندن بیش از هر چیز به دنبال کسب قدرت، تسلط، کنترل و اندوختن هستند. به عقیده هابز، عامل اصلی در وضع طبیعی، قدرتی است که فرد در جست وجوی آن است تا بتواند با آن جلوه گری کند یا در کوشش برای بزرگ جلوه دادن و حفظ موقعیت خود در برابر مرگ از آن استفاده کند.

انسان هابز ذاتا سیری ناپذیر است و نمی تواند به دستاورد های اولیه قدرت خود اکتفا کند. امنیت برای چنین انسانی زمانی حاصل می گردد که آن چه را دارد بسط و توسعه دهد. این به آن معناست که در همه انسان ها گرایشی کلی وجود دارد که همان ولع ناآرام و دائمی قدرتی پس از قدرت دیگر است که تنها با مرگ به خاتمه می رسد قوانین طبیعی هابز ثمره برخورد میان قدرت طلبی و ترس از کشته شدن قهرآمیز است. او همه فلسفه سیاسی خود را بر محور مرگ بنا می نماید، به طوری که می توان از او به عنوان فیلسوف مرگ یاد کرد.

به عقیده جان لاک، در وضع طبیعی هر فرد قاضی خود است. چرا که هیچ مرجع مشترکی که توانایی چنین کاری را داشته باشد، وجود ندارد. اما برخلاف انسان هابز که در چنین حالتی هیچ وظیفه ای نسبت به دیگران ندارد و فقط درصدد حفظ و حراست زندگی خود است، انسان لاک در وضع طبیعی، نه فقط درصدد حفظ و حراست از زندگی و دارایی خود است، بلکه این احساس وظیفه را نیز دارد که باید از زندگی و دارایی دیگران هم به همان صورت حراست کند.

آزادی بدون بی بند و باری در اندیشه لاک

انسان لاک باید تا آنجا که می تواند در حفظ و نگهداشت نوع بشر کوشش کند. همه موظف به حفظ زندگی، آزادی، سلامت و اجزای بدن یا کالا های دیگران هستند، مگر آنکه بخواهیم در راه اجرای عدالت، مجرم را کیفر دهیم. در نظر او، وضع طبیعی وضعیتی است که در آن همه قدرت و اختیارات قانونی دوسویه است و هیچ کس نسبت به دیگری فزونی ندارد. اگر چه در وضع طبیعی آزادی کامل وجود دارد، اما این آزادی جواز بی بند و باری نیست.

گر چه در این وضعیت انسان برای بهره مند شدن از خود و اموال خود آزادی نامحدودی دارد، اما آزادی تباه کردن خود یا آفریده دیگری را که در تصرف اوست، ندارد. به عبارت دیگر این مساله حقیقت دارد که انسان در وضع طبیعی دارای آزادی غیرقابل کنترلی برای سر و سامان دادن به خود و دارایی های خود است، اما نمی تواند خود یا هر مخلوق دیگری را که در تملک اوست از بین ببرد. هر کس که از قوانین طبیعت سرپیچی نموده یا آن را پایمال کند، در حقیقت عقل و عدالت را سرکوب نموده است و همه این حق را دارند.

یکی از تفاوت های اساسی میان هابز و لاک این است که انسان هابز اصولا به فکر خود بوده و از جهانی اطراف بی خبر است، ولی انسان لاک آن قدر ها در بند خود نیست که از اصل واقعیت اطراف خود بی خبر باشد.

نتیجه گیری:

لاک را می توان به عنوان یکی از نخستین متفکرانی که ذهنی مدرن داشته است، توصیف کرد. این امر به خاطر آن است که او بعضی از مسائل مهم در تفکرات پس از قرون وسطا را گردآوری و آن ها را در قالب یک چشم انداز واحد ارایه کرد. بخشی از پیغام او به بشریت را می توان در قالب این کلمات خلاصه کرد: هرگز بدون تفکر از سنت و قرارداد های اجتماعی پیروی نکنید.

برای خودتان به طور مستقل فکر کنید. به شواهد موجود نگاه کنید و سعی کنید دیدگاه ها و رفتارتان را بر پایه اینکه مسائل واقعا چگونه هستند، بگذارید. امروزه شاید برای انسان هایی که در جوامع مدنی زندگی می نمایند، سخت باشد که تصور نمایند این پیغام برای جامعه زمان لاک چقدر جدید بوده است. این پیغام تاثیرات انقلابی بر سیستم آموزشی، دانش، سیاست و حتی خود فلسفه در غرب گذاشت.

لاک را باید بنیانگذار فلسفه تجربی جدید دانست. در سراسر قرن هیجدهم به ویژه فرانسوی ها از او بسیار الهام گرفتند. ولتر، منتسکیو و اصحاب دایره المعارف فلسفی در فرانسه، اندیشه های فلسفی، سیاسی، تربیتی و اخلاقی لاک را به مثابه بنیادی دریافتند که مرجع کسب تکلیف شان برای در انداختن تحولات اجتماعی بود؛ تحولاتی که به انقلاب کبیر فرانسه انجامید. اندیشه های لاک در زمینه سیاسی و اخلاقی هنوز هم مورد توجه و تامل است.

منبع: برترین ها
انتشار: 12 مهر 1398 بروزرسانی: 6 مهر 1399 گردآورنده: bolandanews.ir شناسه مطلب: 60

به "مروری بر آرا و آثار جان لاک در سالروز زادروزش" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "مروری بر آرا و آثار جان لاک در سالروز زادروزش"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید