گردشگری مبتنی بر طبیعت و اکوتوریسم در عصر پسامدرن - بلندانیوز

از سفر با تور سریلانکا به یکی از زیباترین کشورهای آسیایی سفر کنید و از شهرهای زیبای کلمبو و بنتوتا دیدن کنید.

گردشگری به عنوان یک پدیده جغرافیایی در عصر پسامدرن گسترش فزاینده ای یافته است. سیطره نگرش مدرن در ساختار شکنی زمان های برگشت ناپذیر در عصر پسامدرن، به شکل گیری جهانی موزائیک وار منتهی گشت. در این جهان اقتصاد زیباشناختی با تکیه بر سرمایه داری سازمان نایافته، پیرامون گردشگری، رویه ای معکوس از جریان سرمایه از مرکز به پیرامون را سبب شده است. اقتصاد زیباشناختی با توجه به قابلیت تمدن های سنتی از یک سو و باز تابندگی نوستالژی، شکل گیری سبک زندگی اکسپرسیونیستی و دور نمایی گردشگر از دیگر سو، برکنش های جریان گردشگری را در تمدن های سنتی فراهم آورده است.

در پسامدرنیته اوقات فراغت و گردشگری به عنوان حق، نه پاداش محسوب گشته و به پایه های زندگی و هستی بدل گشته است. از این رو گردشگری پسامدرن را می توان فرآیندی دانست از مجموعه عوامل مالی، اجتماعی ـ فرهنگی و محیطی که در یک سبک زندگی اکسپرسیونیستی به هم پیوند می خورند و واکنش های بسیاری را برای لذتِ تجربه کردن، در بسیاری از سطوح معرفتی در چارچوب هستی شناختی و پایبندی به اکنون، چه در جامعه و چه در خود سبب می شوند.

فرایند رو به رشد تعداد گردشگران بین المللی نشان دهنده آن است که گردشگری

همراه با نوآوری های تکنولوژیکی و همه گیر شدن سرمایه داری جهانی فرایندی از جهانی شدن را پیموده است. در واقع می توان گفت گردشگری تنها پدیده جغرافیایی است که کاملاً جهانی شده است.

گردشگری مبتنی بر طبیعت

یکی از الگوهای فضایی گردشگری شکل گرفته در عصر پسامدرن گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی می باشد. این الگوی فضایی در برگیرنده رویکرد گردشگران به محیط طبیعی با انگیزه های متفاوتی می باشد که گردشگر از سفر به محیط طبیعی یا طبیعت مد نظر دارد. از این رو گستره فضایی این الگو محیط طبیعی را در بر می گیرد که می تواند به عنوان مثال ساحل، جنگل، کوه و نظیر اینها باشد. این الگوی فضایی از گردشگری در برگیرنده گونه های متفاوتی از گردشگری می باشد که در این فضا، تجربه گردشگری کسب می نمایند. این گونه ها می تواند شامل اکوتوریسم، گردشگری دریایی، گردشگری ورزشی و نظیر اینها باشد.

در این بین نکته مهم، تمایزی است که بین گردشگری مبتنی بر طبیعت به عنوان یک الگوی فضایی و اکوتوریسم به عنوان یک گونه از گردشگری وجود دارد. این در حالی است که در بیشتر مواقع این دو مترادف هم محسوب می شوند و حتی گاهی یکی پنداشته می شوند.گردشگری در طبیعت یک الگوی فضایی از گردشگری می باشد و شکل دهنده متنی فضایی است که خوانش آن در پیرامون سفر به نقاط طبیعی با انگیزه های متفاوت از سوی گردشگران صورت می گیرد. همچنین در بازار جهانی گردشگری، گردشگری در طبیعت یک بخش کلی محسوب می شود که اکوتوریسم جزیی از آن در کنار گردشگری ماجراجویی می باشد. در واقع اکوتوریسم بخشی در حال گسترش از بازار گردشگری مبتنی بر طبیعت است. به گونه ای که طبق برآورد انجمن اکوتوریسم در سال 1999 ، گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی 20 درصد و اکوتوریسم 7 درصد از بازار مسافرت جهانی را در اختیار دارد. از این رو نمی توان سفر به طبیعت را بدون در نظر دریافت ویژگی های آن، اکوتوریسم نامید؛ در حالی که می توان این گونه سفرها را در چارچوب گردشگری در طبیعت به حساب آورد.

علاوه بر آن از نظر تعاریف نیز هیچگاه گردشگری مبتنی بر طبیعت تنها معادل اکوتوریسم نیست. در اینجا تفاوتی را می توان مشاهده کرد که مابین انگیزه های این دو وجود دارد. به عبارت دیگر هرگونه طبیعت گردی اکوتوریسم تلقی نمی شود و اکوتوریسم زیر مجموعه طبیعت گردی است. تاریخچه اکوتوریسم به سال 1965 میلادی هنگامی که واژه اکوتوریسم به کار برده شد، باز می شود. این واژه در مفهوم عام چنین تعریف شده است: اکوتوریسم سفر به مناطق تخریب نشده یا غیرآلوده طبیعی با هدف مطالعه، مشاهده و لذت از زیبائیها و گیاهان و جانوران بومی، نیز نشانه های فرهنگی این مکانها (در صورت وجود) می باشد.گردشگری مبتنی بر طبیعت بخش به سرعت رشد یابنده ای در نظام بازار جهانی گردشگری می باشد. مکانهای هدف این نوع از گردشگری، عمدتاً پارکها ملی، ذخیره گاه های حیات وحش سیماهای طبیعی جذاب و تماشایی و مناطق بکر و دست نخورده می باشد. به عبارتی دیگر گردشگری مبتنی بر طبیعت، مسافرت به منظور کسب لذت از نواحی طبیعی دست نخورده و مشاهده نزدیک حیات وحش گیاهی و جانوری می باشد، اما در مقابل ، اکوتوریسم، نوعی گردشگری طبیعی با پیامد خفیف می باشد که در راستای پایداری گونه ها و زیستگاههای طبیعی هم به صورت مستقیم به وسیله مشارکت در اقدامات و برنامه های حفاظتی و هم به طور غیر مستقیم به وسیله ایجاد درآمد برای جوامع محلی و در نتیجه ایجاد انگیزه برای آنها در جهت حفاظت از میراثهای طبیعی فعالانه عمل می کند. در میان گزینه های مختلف نظام جهانی گردشگری، اکوتوریسم با اهداف ماهوی آن یعنی حفاظت از محیط زیست، التزام به جوامع محلی و احترام به ویژگیهای فرهنگی جوامع میزبان از جمله گزینه های برنامه ریزی می باشد، که دارای بیشترین سازگاری با مفهوم توسعه پایدار می باشد.

گردشگری مبتنی بر طبیعت، صنعت صادراتی بسیار مهمی در جهان می باشد. در جوامع غربی، مسافرت به منظور تجربه طبیعت وحش دارای قدمت طولانی بوده و پدیده ایست که مورد اقبال زیادی واقع شده است. نخستین برنامه ریزی های اجرا شده در جهت پاسخگویی در خور به این احتیاج در ایالات متحده با طراحی پارک یلواستون سال 1872 و در استرالیا با طراحی پارک رویال سال 1879 و در کانادا با معرفی پارک بنف سال 1885 اجرا شده است.

درحال حاضر، تلاشهای اولیه به یک فرایند عمومی تبدیل شده و سیستمی جهانی متشکل از هزاران منطقه حفاظت شده در سراسر نقاط جهان وجود دارد. طی سالهای 1970 تا 1994 شمار مناطق حفاظت شده با 185 درصد رشد به 9932 واحد افزایش یافت و وسعت پارکهای ملی به 646349926 کیلومتر مربع بالغ گشت که نسبت به سال 1970 رشد 515 درصدی داشته است. طی این مدت بعضی از کشورهای در حال توسعه وسعت زیادی از قلمرو ملی خود را به مناطق حفاظت شده اختصاص داده اند که میتوان به کشورهای آفریقایی نظیر تانزانیا (با 5/11 درصد)، بوتسوانا (با2/18)، زیمباوه (3/11 درصد) سنگال (با8/10درصد)، و زامبیا (با 1/29درصد) اشاره کرد.

درمیان کشورهای کمتر توسعه یافته، کنیا و تانزانیا مثالهای گویایی برای بیان فرایند رشد افزایشی گردشگری مبتنی بر طبیعت می باشند. درسال 1950 کشور تانزانیا صرفاً پذیرای کمتر از هزار گردشگر بین المللی بود که این تعداد در سال 1995 به 350000 نفر افزایش یافت و تعداد گردشگر در سال 1994 در کشور کنیا به 865300 نفر رسید و شایان ذکر است که در هر دو کشور فوق در صنعت گردشگری کاملاً به مناطق طبیعی وابسته می باشد.

بر اساس برآورد سازمان جهانی گردشگری، گردشگری مبتنی بر طبیعت 7 درصد کل اقتصاد گردشگری بین المللی را به خود اختصاص می دهد. طبق مطالعات مؤسسه منابع جهانی در حالیکه صنعت گردشگری در مجموع رشد سالانه ای معادل 4 درصد داشته، گردشگری مبتنی بر طبیعت رشد سالانه 30 ـ10 درصدی را تجربه می نموده است.

گردشگری مبتنی بر طبیعت یا طبیعت گردی، می تواند در چارچوب انگیزه های متفاوتی باشد

که تنها فضای طبیعی را مدنظر داشته و انگیزه مربوطه هیچ گونه رابطه مستقیم با محیط طبیعی ندارد و حتی گردشگر نسبت به محیط دارای هیچ حساسیتی نیست. در حالی که اکوتوریسم بنا به تعریف آن توسط مؤسسه بین المللی اکوتوریسم در سال 1991 یک مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی که محیط زیست را حفظ و زندگی راحت مردم محلی را تثبیت نماید تعریف شده است. از این رو اکوتوریسم واجد چهار ویژگی معین و شاخص می باشد که عبارتند از:

1. سفر به یک منطقه طبیعی

2. سفری که حامی حفاظت از تنوع زیستی باشد

3. سفری که برای جوامع میزبان محلی سودمند باشد

4. سفری که به درک و فهم عمیق از طبیعت و محیط زیست رهنمون باشد.

به عبارت دیگر اکوتوریسم می تواند واجد این چهار ویژگی زیر باشد:

1. وابسته به طبیعت باشد.

2. از لحاظ اکولوژیک پایدار باشد و به عبارتی کمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت نداشته باشد.

3. آموزش و ارایه ارزشهای منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.

4. جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت داشته باشند.

اکوتوریسم یعنی تورهای گردشگری به منظور جذب تمامی انواع طبیعت دوستان،

طبیعت شناسان، دانشمندان، هنرمندان و ماجراجویان که انگیزه اصلی آنها صرفاً تفریح نیست بلکه تماشای شگفتیهای طبیعت، گونه های کمیاب، پدیده های طبیعی، حتی الامکان در شرایط دست نخورده و بکر است.

فعالیتهای اکوتوریستی عبارت است از پیاده روی های برنامه ریزی شده ایستگاهی و همچنین دامنه نوردی، عبور از رودخانه های خروشان با قایق های بادی، سفر به مناطق ییلاقی و میهمان عشایر و ساکنان بومی این محلها شدن، سفر به روستاها و مزارع اطراف روستاها به منظور لذت بردن از طبیعت و آشنایی با فرهنگ اهالی، کوه پیمایی، سفر به مناطق صعب العبور طبیعی، بازدید از غارهای طبیعی، مطالعه طبیعت گیاهی و جانوری، تماشای حیوانات و پرندگان، آشنایی با محیط زیست طبیعی در قالب دیگری به نام سافاری و با استفاده از خودروهای روباز برای تماشای حیوانات و پرندگان. فعالیتهایی نیز اکوتوریسم به شمار نمی فرایند که عبارتند از شکار، اسکی و تورهای ماجراجویانه که اثرات تخریبی فراوانی به محیط زیست طبیعی وارد می نمایند.

اینگونه فعالیت ها را می توان نوعی از گردشگری وابسته به طبیعت به حساب آورد که در پایداری آنها باید کوشید. کشورهای آمریکا و کانادا در قاره آمریکا، اتریش، آلمان، سوئد، فنلاند، انگلستان و ایتالیا در قاره اروپا، نپال، هند، پاکستان و چین در قاره آسیا و کنیا، آفریقای جنوبی و الجزایر در قاره آفریقا دارای عملکرد موفقیت آمیز در اکوتوریسم و به طور کلی طبیعت گردی هستند.

این خود نشان از گرایش اکوتوریسم به سمت حفاظت از طبیعت دارد به بیانی دیگر گونه ای از گردشگری طبیعت گرا را به ذهن متبادر می سازد. از این رو تعداد سفرهای که بتوان به آنها برچسب اکوتوریستی زد بسیار محدود می باشد و این با گردشگری در طبیعت که به عنوان یک الگوی فضایی گردشگری شکل می گیرد و واجد تنها یک ویژگی از ویژگی های اکوتوریسم که همان سفر به مناطق طبیعی است، بسیار متفاوت می باشد. در این میان می توان تفاوت بین گردشگری در طبیعت و اکوتوریسم را تفاوت بین شهرنشینی و شهرگرایی مقایسه کرد که اولی نشان از جمعیت شهری دارد و ساکنان شهر را مدنظر قرار می دهد و شهرگرایی، در برگیرنده مفهوم فرهنگ شهری و برخاسته از مدنیت در فضای شهری می باشد. بر این مبنا گردشگری در طبیعت، تعداد و فضای گردشگری در رابطه با مناطق طبیعی را در برمی گیرد و اکوتوریسم در برگیرنده مفهومی از فرهنگ گردشگری در حفاظت از محیط زیست را در بردارد.

با توجه به معین شدن تمایز مابین گردشگری در طبیعت و اکوتوریسم، می توان گردشگری در طبیعت را اینگونه تعریف کرد :

گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی، سفر به مناطق طبیعی در رابطه با بهره بری گردشگری با انگیزه های متفاوت از مناطق طبیعی بوده که آثار مثبت و منفی را برای آن مناطق در بر دارد.

بنابراین تعریف گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی به عنوان یک الگوی فضایی در چند وجه باید مورد توجه قرار گیرد که در وهله اول سفر به مناطق طبیعی است و در وهله دوم بهره بری از مناطق طبیعی مدنظر می باشد و در آخر تأثیراتی که جریان گردشگری در این مناطق برجای می نهد، دارای اهمیت است.

این در حالی است که الگوهای فضایی گردشگری در عصر پسامدرن خود حاصل ساختار شکنی گردشگری دوران مدرن می باشند و در چارچوب گرایش سرمایه داری سازمان نایافته برای ادغام تمامی فضاها در چرخه سود، قرار می گیرند. گردشگری در طبیعت نیز خود در این چارچوب قرار می گیرد از این رو توجه به پایداری به عنوان راه حل مهار سرمایه داری در این زمینه (همانگونه که در فصل اول شرح داده شد) اهمیت فراوانی دارد؛ بخصوص از آن رو که در این الگوی فضایی، مناطق طبیعی مدنظر می باشند. هرچند در این بین اکوتوریسم با توجه به ویژگی های خود در زیر مجموعه گردشگری پایدار نیز قرار می گیرد، ولی با این وجود همانگونه که بیان شد اکوتوریسم تنها بخش کوچکی و یک گونه از گردشگری در الگوی فضایی گردشگری در طبیعت می باشد.

منبع: www.ecotourism.org